(YAKI DON TABBATAR DA MUSULUNCI A KASAR HAUSA)
DAGA SADIQ TUKUR GWARZO, RN.
08060869978
Hakika, idan har Tarihin kasar hausa bazai cika ba sai an kalli tarihin kano, to haka ma tarihin kano da zuwan musulunci kano bazai taɓa kammaluwa ba har sai an sanya wani yanki na Santolo.
Santolo tsohuwar daular hausawa ce, tsohuwar masarauta ce wadda salsalar ta take tukewa da salsalar asalin hausawa.
A cikin zantuka masu yawa na maruwaitan tarihin kano, an gamsu cewar wani mai suna 'Dala' shine wanda ya soma zama akan dutsen da ayau ake kira dutsen Dala, a wajajen shekara ta 700 miladiyya, tun a wancan lokacin kuma wasu na ganin akwai mutane dake rayuwa a gefa da kuma kan wani dutse mai suna 'santolo', wanda kuma da alama, sunan ya samo asali ne daga mutumin daya soma rayuwa a saman dutsen.
Zuwa yanzu, babu takamaimen tarihin asalin kafuwar santolo, sannan kuma yana da wuya a iya lissafa tsawon zamanin da mutane suka soma rayuwa akan dutsen santolo, to amma tarihi ya auna cewar mazauna Santolo dana Dala dake kano suna da alaka kodai ta jinsi, ko ta addini ko kuma ta duka gaba ɗaya, tunda har ma an samu cewa acan baya alakar kasuwanci na shiga tsakanin mazauna waɗannan duwatsu biyu. Wasu kuma na ganin Santolo tayi shaharar da har daga Borno ake zuwa yin fatauci a koma, to amma daga baya sai Allah ya fifita Dala sama da ita Santolon.
Babban abin tunawa dangane da Santolo shine 'Yakin Santolo' wanda aka gwabza tsakanin Sarkin Kano Ali Yaji ɗan Tsamiya da kuma shugaban Santolo mai lak'abin 'Magajin Santolo' wanda ya karɓi bakuncin takwaransa 'magajin Dala' bayan sarki Ali ya karya tsumburbura dake saman dutsen dala ya kuma kori Magajin Dala da mutanensa.
Tarihi ya nuna cewa asalin garin Kano ya faro ne daga dutsen dala, inda ake bautar gunkin wata aljanna mai suna 'tsumburbura' dake saman dutsen, amma daga baya maɗatai ta kafu, har Bagauda yazo ya soma sarautar ɗaukacin yankunan maɗatai dana yankin dala, waɗanda suka haɗe da sunan kano.
Haka kuma, tsawon zamani a kano babu addinin musulunci, daga masu bautar tsunburbura karkashin ikon magajin dala (wanda yayi gadon Barbushe) sai kuma maguzawa waɗanda basa bautar komai irinsu Bagauda da salsalarsa dake sarautar kano.
A haka kano ta taho har akazo kan mulkin Sarki Ali yaji ɗan Tsamiya a wuraren shekara ta 1300-1380 miladiyya, wanda ya karɓi bakuncin kabilar fulani Wangarawa daga Kasar Mali, waɗanda suka kawo musulunci garin kamar yadda Marigayi Maje Ahmad Gwangwazo ya faɗa a littafinsa na tarihin kano da tarihin zuwan wangarawa birnin.
To, bayan sarki Ali Yaji ya karɓi addinin musulunci, sai kuma ya jagoranci karya gunkin tsunburbura tare da umartar masu bauta masa su dawo musulunci, amma sai sukace sam-sam ba zasu bar addinin kaka-da-kakan-nin suba suyi addinin dungure, don haka sai suka gudu izuwa Santolo domin cigaba da bautar da suka saba.
Wannan ne yasa sarki Ali Yaji ya shirya dakaru kimanin dubu bisa dawakai, ɗauke da takubba da kuma garkuwa ta bakin karfe, tare da gudunmiwar wangarawa suma kimanin ɗari biyu, suka dirarwa Santolo da yaki.
Watakila, Sarki Ali ya shirya wannan yakin ne domin ya samu labarin cewa Magajin Dala da Mutanen santolo zasu zo su yakeshi, ko kuma tana iya yiwuwa yayi ne kurum da niyyar hana bautar gumaka tare da tabbatar da addinin musulunci a sassan kano.
Amma dai ance a lokacin, sai mutanen santolo suka ɗare bisa dutsen na Santolo, suka rinka sakarwa dakarun Sarki Ali Yaji kibbau, har takai sun hana su kusantar dutsen.
To amma daga bksani, Sarki Yaji da dajarunsa sun samu galabar hawa kan dutsen tare da karkashe dakarun Santolo, ciki kuwa harda shugabansu Magajin Santolo.
Babu takamaimen bayanin ko magajin dala ya mutu a yakin ko kuma guduwa yayi daga baya ya mutu, to amma dai an samu cewar tun daga lokacin ya zamo musulunci ya samu karɓuwa a yankin, kuma tun daga nan ba a k'ara samun wasu mutane da suka yi bautar wani abu ba Allah ba akan wannan dutsen.
Dutsen Santolo gagarumi ne, faffaɗa da doro, tsayinsa ya tafi kamar hawan bene daga baya, daga gabansa kuwa goshi yayi mai faɗi da santsi, tsakiyarsa nada faɗi harma akwai koguna da akace dabbonin daji misalin su kyarkeci, dila da macizai ke rayuwa.
Koda yake, bamuji sunan gunki da aljanar dake saman dutsen santolo ba, amma har yanzu mutanen dake zagaye da wurin sun kiyaye cewar kakanninsu sun basu labarin cewar a zamanin da, ana taruwa ahau kan wannan dutse don neman wata biyan bukata.
Sannan kuma akwai wata rijiya zuzzurfa dake saman dutsen mai suna 'Rijiyar Giɗaɗo', wadda akan hana mutane zuwa kusa da ita saboda kuɓuta daga k'wank'waman dake wurin masu halaka mutane.
Zuwa yanzu garin santolo ya kasu biyu, akwai sabon garin santolo wanda kanawa (kabilar hausawa) ke ciki, sai kuma santolon fulani, amma dukkan su suna karkashin ikon dagaci mai suna Santolo Da'u.
Haka kuma dutsen yana nan a tskiyar kauyukan sabon garin santolo, santolon fulani, Madawa, Koɗe, kyarmawa, da Tsakuwa waɗanda dukkanin su suke cikin gundumar Dawakin Kudu ta Jihar Kano.